Creativiteit en intelligentie, twee kanten van dezelfde medaille?

Volgens het Delphi-model van hoogbegaafdheid is creativiteit een belangrijke kerneigenschap van hoogbegaafden. Toch zullen niet alle hoogbegaafden die creativiteit bij zichzelf herkennen, omdat zij het gelijk stellen aan kunst of literatuur, schilderen als hobby of misschien kaarten maken en asbakjes kleien. Creativiteit is echter veel breder dan dat en kan in ieder aspect van het leven naar voren komen.

Out of the box

De definitie van creativiteit is niet altijd eenduidig. Wanneer het gaat om kunst of literatuur is de beoordeling van creativiteit en wat mooi en betekenisvol is vaak heel subjectief. Voor creativiteit in bredere zin, en vooral wanneer creativiteit het onderwerp van onderzoek is, is een definitie nodig. Over het algemeen wordt creativiteit in wetenschappelijk onderzoek gelijkgesteld aan divergent denken, wat we in het dagelijks leven ‘out of the box’ (buiten de kaders) denken noemen, maar dat is nog steeds een vrij vaag begrip.

Origineel, betekenisvol en verrassend

Scott Barry Kaufman noemt in een blog voor Scientific American de indeling van Simonton uit 2012 als bruikbaar, een indeling die eigenlijk afkomstig is van het United States Patent Office. Dit bureau (tegenwoordig het United States Patent and Trademark Office) gebruikt drie argumenten om te beoordelen of er een patent kan worden verleend voor een nieuw product: ten eerste moet het origineel zijn. De maker moet buiten de normale kaders voor een bepaald product of discipline gedacht hebben en zo iets geheel nieuws bedacht hebben. Ten tweede moet het product betekenisvol zijn: het product moet toegevoegde waarde hebben of een nieuwe interpretatie ergens aan geven. Als laatste moet het bedachte product verrassend zijn, niet alleen voor de maker zelf maar voor iedereen. Dat laatste zorgt ervoor dat originele en betekenisvolle producten die iedereen in een vakgebied had kunnen bedenken als voor de hand liggend kunnen worden aangemerkt en daarom geen patent krijgen. Ontdekkingen zoals die van Galileo Galilei en Anthoni van Leeuwenhoek verrasten zelfs experts en kunnen daarom echt creatief genoemd worden.

Drempeltheorie en -effect

Hoewel door onderzoekers algemeen wordt aangenomen dat intelligentie en creativiteit samenhangen, zijn ze het niet helemaal eens over de precieze samenhang tussen deze twee eigenschappen. Een bekende theorie is de drempeltheorie, waarin wordt aangenomen dat er een samenhang is tussen intelligentie en creativiteit tot een bepaalde IQ-drempel. Boven een IQ van ongeveer 120 zouden verschillen in IQ er niet meer toe doen. Er is echter kritiek op deze theorie, die veroorzaakt zou kunnen worden door het feit dat niet iedere onderzoeker dezelfde definitie van creativiteit gebruikt.

Jauk et al. onderzochten daarom de drempeltheorie opnieuw in 2013 en ontdekten dat er inderdaad een verband lijkt te bestaan, maar dat het vaak genoemde drempeleffect afhangt van de manier waarop je creativiteit test en definieert. Zij lieten proefpersonen zoveel mogelijk nieuwe en ongewone manieren bedenken om voorwerpen zoals een mes te gebruiken. Ook vroegen zij mensen om zoveel mogelijk nieuwe oplossingen te bedenken voor vragen als: “Wat kan geluid maken?” De antwoorden die de proefpersonen gaven werden vervolgens beoordeeld op originaliteit.

Creatieve prestaties

Uit het onderzoek bleek dat onder een IQ van ongeveer 85 er een positief verband was tussen IQ en de hoeveelheid verzonnen alternatieven. Boven deze drempel maakte extra intelligentie geen verschil meer. Voor het eenvoudigweg opsommen van alternatieve manieren om voorwerpen te gebruiken of oplossingen te bedenken was een IQ vanaf 85 blijkbaar voldoende. Wanneer gekeken werd naar de origineelste ideeën werd de drempel echter hoger en bij de proefpersonen met de hoogste gemiddelde originaliteitsscores bleek er inderdaad een drempel rond een IQ van 120 te liggen, waarboven de score niet meer beter werd. Als ook nog gekeken werd naar de mate waarin mensen in het dagelijks leven creatieve prestaties leverden – dit kon op vele vlakken zijn, zoals kunst, muziek, koken maar ook wetenschap – dan bleek er geen drempeleffect meer te zijn: hoe intelligenter proefpersonen waren, hoe hoger ze scoorden op de maat voor creatieve prestaties.

Executieve functies

Het blijft dan toch een interessante vraag wat creativiteit en IQ dan precies gemeen hebben, wat zou het verband tussen deze twee kunnen verklaren? Dit lijkt te zitten in de executieve functies die voor zowel creativiteit als intelligentie een rol spelen. Executieve functies zijn hogere controlefuncties van de hersenen, die zorgen voor aandacht, planning, bijsturen en dergelijke. Eén van deze functies, updating, maakt onderdeel uit van het werkgeheugen en lijkt een sterk verband te hebben met zowel intelligentie als creativiteit. Deze functie zorgt voor het controleren van de informatie die je binnenkrijgt en het vervangen van niet bruikbare informatie in het werkgeheugen door informatie die relevant is voor de taak die je aan het doen bent.

Benedek et al. ontdekten in 2014 dat deze functie een belangrijk gedeelte van de relatie tussen IQ en creativiteit verklaarde. Zij veronderstellen dat dit komt omdat je voor het bedenken van nieuwe ideeën, zoals nieuwe manieren om een autoband te gebruiken, je werkgeheugen nodig hebt om een selectie te maken van bruikbare zaken uit het geheugen. Belangrijke kenmerken van een autoband, zoals de vorm en de grootte, moeten in het werkgeheugen worden gehouden en ondertussen moet er efficiënt gezocht worden naar mogelijke alternatieve manieren van gebruik, zoals de band gebruiken als fotolijst.

Chaos

In een ander blog voor Scientific American beschrijft Scott Barry Kaufman creativiteit als gecontroleerde chaos, omdat er naast goede executieve functies nog iets anders nodig is: een flexibele geest die goed kan associëren en ook associaties die minder voor de hand liggen met elkaar kan verbinden. Bij het bedenken van creatieve ideeën zijn er twee netwerken in de hersenen die met elkaar samenwerken. Het Default Mode Network is het standaardnetwerk van de hersenen, dat aan staat als iemand niet op de buitenwereld hoeft te reageren. Het is het netwerk van de verbeelding, waarin persoonlijke herinneringen gebruikt worden en verschillende scenario’s en alternatieven bedacht kunnen worden. Het Executive Attention Network, waarin de executieve functies een rol spelen, zorgt ervoor dat de verbeelding in goede banen geleid wordt, zodat er geen bizarre en onbruikbare ideeën gegenereerd worden. Beide zijn even belangrijk voor de creatieve geest.

Life hacks

Het lijkt er in ieder geval op dat hoogbegaafden gemiddeld creatiever zijn dan de minder intelligente medemens, hoewel ook karaktereigenschappen een rol spelen zoals openstaan voor nieuwe dingen. Nu zijn er waarschijnlijk veel hoogbegaafden die het idee hebben dat ze niet heel creatief zijn omdat zij zich niet bezighouden met zaken als kunst, muziek of wetenschap. Creativiteit kan zich echter op veel manieren laten zien in het dagelijks leven. Ook in het bedenken van oplossingen voor dagelijkse problemen kan veel creativiteit zitten. Misschien bedenk je op het werk wel aan de lopende band nieuwe oplossingen voor problemen. Ook bij de opvoeding van kinderen komt een flinke dosis creativiteit van pas, om oplossingen te bedenken als alles in het honderd loopt door een ziek kind of om te bedenken hoe je een onwillig kind kunt overhalen om iets te doen waar het geen zin in heeft. Wanneer je vergeten bent om boodschappen te doen kan creativiteit ervoor zorgen dat de ingrediënten in de voorraadkast gecombineerd worden tot een lekkere maaltijd. Of je bedenkt dat een blikje tomatenpuree precies de goede maat heeft om het gat in de uitlaat van je auto te repareren.

Dit soort handige, grappige en soms ook onzinnige ideeën zijn op dit moment als life hacks populair op internet. Zo kun je eieren scheiden door de dooier op te zuigen met een lege plastic fles en een wasknijper gebruiken om te zorgen dat je bij het timmeren niet op je vingers slaat. Creativiteit heeft boven alles te maken met nieuwe oplossingen bedenken voor kleine en grote problemen en zo kan creatief denken ook het dagelijks leven interessanter en makkelijker maken.

Meer lezen?