Een onvervuld verlangen

Verveling. Iedereen heeft het weleens ervaren en voor de meeste mensen is vervelen een onaangename sensatie. Maar wat is verveling eigenlijk? Is het gevaarlijk? Zijn hoogbegaafden er vatbaarder voor dan anderen? Heeft vervelen nut of is het alleen maar ongemak? Elise Hofhuis ging in de wetenschap op zoek naar antwoorden. Tekst: Elise Hofhuis | Illustratie: Jeroen Stolwijk

In een onderzoek naar verveling uit 2013 definieerden Fahlman1 en collega’s verveling als: “de onplezierige ervaring van een onvervuld verlangen naar het doen van een bevredigende activiteit”. Het gaat dus om een situatie waarin mensen graag iets zouden willen doen waar ze voldoening uit halen, terwijl ze dat op dat moment niet kunnen of willen doen. Dit onderscheid tussen willen en kunnen heeft te maken met de oorzaak van de verveling.

‘Een mismatch tussen taak en capaciteiten zorgt ervoor dat iemand zijn aandacht niet meer op een bezigheid kan richten’

Westgate en Wilson2 beschrijven in een review van een aantal eerdere onderzoeken naar verveling dat er verschillende manieren zijn om naar de oorzaak van verveling te kijken. Ten eerste is de omgeving waarin iemand verkeert belangrijk voor het wel of niet ontstaan van verveling: is die stimulerend en uitdagend genoeg? Zijn er veel beperkingen die van bovenaf opgelegd worden of is er juist veel ruimte om zelf de werkzaamheden in te delen? Schoolsettingen staan erom bekend dat ze veel verveling op kunnen roepen omdat de leerlingen er veel moeten terwijl er veel herhaling en routine is. Dit geldt ook voor bijvoorbeeld het werken aan de lopende band.

Een tweede belangrijke factor bij verveling is aandacht. Verveling ontstaat als mensen hun aandacht niet kunnen – of willen – richten op een bezigheid. Dit gebeurt vaak als er een mismatch is tussen iemands capaciteiten en datgene wat hij moet doen. Dat kan zijn omdat de taak te eenvoudig of oninteressant is, dan is er sprake van onderstimulatie. Ook het omgekeerde kan echter het geval zijn: als een taak zo moeilijk is dat iemand niet meer weet wat hij moet doen haakt hij ook af, in dit geval door overstimulatie.

Tenslotte is er een meer functionele manier om naar verveling te kijken: het blijkt namelijk uit te maken wat de betekenis is van de taak die gedaan moet worden. Als het doel van de taak heel belangrijk is, zijn mensen eerder bereid om de aandacht te richten op het saaie werk dat daarvoor nodig is. Dit doel kan bijvoorbeeld het halen van een diploma zijn, maar ook iets wat te maken heeft met zingeving en hogere doelen. Zo beschrijven Westgate en Wilson een experiment waarin proefpersonen die een kleine vergoeding kregen voor het uitvoeren van een saaie opdracht zich erger verveelden dan degenen die te horen kregen dat het geld gedoneerd zou worden aan een goed doel.

Nut

In een onderzoek naar het nut van verveling stellen Bench en Lench3, op basis van eerder onderzoek, dat verveling een emotie is. Zij beschrijven emoties als signalen die ervoor zorgen dat wij ons aan kunnen passen aan onze omstandigheden. Blijheid is in deze visie bijvoorbeeld een signaal dat een doel bereikt is en angst zorgt voor het vermijden van bedreigende situaties. Volgens de onderzoekers zou het nut van verveling kunnen zijn dat deze aangeeft dat het doel waarop iemand zich richt geen nut meer heeft of de investering niet meer waard is. Op die manier zou het ervaren van verveling ervoor kunnen zorgen dat mensen iets nuttigers gaan doen. Er lijkt verder veel overeenstemming te zijn over het idee dat verveling signaleert dat een taak geen betekenis (meer) voor iemand heeft. De functie van verveling zou dan kunnen zijn dat mensen op zoek gaan naar betekenis door het ontplooien van nieuwe activiteiten.

Symptomen

De symptomen van verveling zijn bij iedereen wel bekend, maar een goede omschrijving is moeilijk te vinden. Healthline, een Amerikaanse informatiesite over gezondheid, omschrijft het als:

een gevoel van leegte en frustratie over die leegte.

Verveelde mensen hebben een korte concentratieboog en weinig interesse in wat er om hen heen gebeurt. Ze kunnen zich apathisch, vermoeid, nerveus of gespannen voelen. Bovendien is het belangrijk om te weten dat ernstige verveling een symptoom van een onderliggende depressie kan zijn.

Hoe slimmer hoe sneller?

Als verveling onder andere ontstaat door een mismatch tussen iemands capaciteiten en de taak die hij moet doen, zou dit logischerwijs bij hoogbegaafden vaker moeten voorkomen. Met hoge capaciteiten zal deze mismatch immers eerder optreden. Dit bleek inderdaad uit één van de door Westgate en Wilson besproken experimenten, waarin vrijwilligers 30 minuten lang de letters ‘cd’ moesten typen. Alle deelnemers vonden dit een stuk saaier dan een verhaal typen maar de deelnemers die het meeste last hadden van verveling waren degenen die het hoogst scoorden op een intelligentietest. Ook in de literatuur over de begeleiding van hoogbegaafde kinderen wordt verveling door te weinig uitdaging op school vaak genoemd. Over hoogbegaafde volwassenen is minder bekend, maar uit onderzoeken die gedaan zijn naar de werkbeleving van hb’ers komt verveling duidelijk als probleem naar voren.

‘Het ontbreken van betekenis
kan verveling oproepen’

Het onderzoek van Vreys, Venderickx en Kieboom4 onder een groep hoogbegaafde volwassenen laat zien dat de deelnemers het liefst het grootste deel van hun tijd op het werk bezig zouden zijn met niet-routinematige werkzaamheden. Ongeveer tachtig procent van de deelnemers geeft echter aan last te hebben van verveling omdat het werk niet aansluit bij hun capaciteiten. In vijftig procent van de gevallen leidt dit zelfs tot uitval op het werk wegens bore-out: het zodanig lang last hebben van verveling dat iemand uitgeput raakt en langdurig thuis komt te zitten. Bovendien melden Emans, Visscher en Nauta5 in hun rapport over werkloosheid onder hoogbegaafden dat deze groep werknemers zeer grote waarde hecht aan zingeving. We zagen eerder dat het ontbreken van een gevoel van betekenis in het werk verveling op kan roepen. Het grote belang dat door hoogbegaafden aan zingeving wordt toegekend kan er dus ook voor zorgen dat zij eerder verveling ervaren op het werk.

Bore-out Er is de laatste tijd wel steeds meer belangstelling voor de bore-out, hoewel het nog geen officiële diagnose is. De symptomen lijken erg op die van een burn-out: vermoeidheid, concentratieproblemen, geagiteerd zijn, en daarom worden ze regelmatig verward. Het verschil is dat mensen met een bore-out zich juist onderbelast voelen, veel meer last hebben van uitstelgedrag, doen alsof ze veel werk hebben, zich schamen en vaak een laag zelfbeeld hebben. Mensen die minder assertief zijn lopen daarom ook meer kans om een bore-out te krijgen, ze ondernemen minder snel zelf iets om het werk interessanter te maken.

Doodvervelen

Verveling is een heel vervelende sensatie maar lijkt verder relatief ongevaarlijk. Onderzoekers van het Department of Epidemiology and Public Health in Londen6 vroegen zich op een – volgens de onderzoekers zeldzaam – moment van verveling af of er een kern van waarheid zit in de uitdrukking ‘je doodvervelen’. Zij hadden de beschikking over een grote dataset met antwoorden op vragenlijsten die duizenden Londense ambtenaren van 35 tot 55 jaar oud in de jaren tachtig hebben ingevuld. In deze vragenlijst moesten de ambtenaren onder andere aangeven hoe erg ze zich de afgelopen vier weken verveeld hadden. Deelnemers die bij het invullen al hart- en vaatziekten hadden werden niet meegeteld. Respondenten die zich erg verveelden bleken relatief jonger te zijn en vaker vrouw. Ook hadden ze vaker lager betaalde functies, een slechtere gezondheid en bewogen ze minder. De onderzoekers vroegen in 2009 de gezondheidsgegevens van de deelnemers op en ontdekten dat er meer mensen waren overleden in de groep die zich in het verleden verveelde dan in de groep die zich niet verveelde, met name door hart- en vaatziekten. Gelukkig bleek dit nadelige effect van verveling niet langer significant te zijn nadat de onderzoekers andere factoren in de analyse betrokken, zoals gezondheid, hoeveelheid beweging, laag inkomen en risico voor hart- en vaatziekten. De verveling is dus waarschijnlijk niet de oorzaak van de slechte gezondheid maar staat daar wel mee in verband. Mensen die zich snel vervelen doen misschien eerder ongezonde dingen zoals veel roken, drinken en drugs gebruiken of hebben een slechtere psychische gezondheid. Het kan natuurlijk ook zo zijn dat het voor minder gezonde mensen moeilijker is om interessante dingen te ondernemen. Het is moeilijk achteraf te bepalen hoe dit verband precies in elkaar zit.

Wat doe je eraan?

Verveling op de werkplek is niet altijd gemakkelijk tegen te gaan. Het is erg afhankelijk van de organisatie waar iemand werkt en de relatie met de baas. Vaak bepalen regels en deadlines een groot deel van de werkzaamheden. Wanneer de relatie met de manager goed is, valt er misschien te praten over aanpassing van de werkzaamheden of een andere functie. Volgens het onderzoek van Vreys en collega’s lossen veel hoogbegaafden het probleem van de verveling op door te gaan ‘job-hoppen’: zo gauw ze uitgekeken zijn op een bepaalde functie gaan ze op zoek naar een andere baan. Vaak in een totaal andere bedrijfstak zodat er weer echt iets te leren is. Dat is niet altijd bevorderlijk voor het cv. Potentiële werkgevers met weinig kennis van begaafdheid hebben hier niet altijd begrip voor en nemen werknemers met een grillige loopbaan minder snel aan. Een eigen bedrijf beginnen kan ook een goede optie zijn. Volgens een Zweedse studie7 zijn hoogbegaafden met een eigen bedrijf of in een hoge leidinggevende positie het meest gelukkig met hun werksituatie. Waarschijnlijk omdat het dan mogelijk is om eigen werkvoorwaarden te creëren, waardoor het gemakkelijker is om uitdaging te zoeken en eentonigheid tegen te gaan. Bovendien zorgt het werken voor een eigen bedrijf er waarschijnlijk voor dat het werk meer betekenis heeft, waardoor de saaiere klussen die erbij komen kijken minder moeite kosten. Het is helaas niet voor iedereen weggelegd om de werksituatie aan te passen, bovendien hebben niet alle hoogbegaafden werk en kunnen mensen zich ook thuis vervelen. Veel hb’ers gaan dan ook het gevoel van verveling tegen door in hun vrije tijd creatieve dingen te doen, zinvol vrijwilligerswerk aan te nemen of door er bijzondere en/of intensieve hobby’s op na te houden.

Bronnen

1. Fahlman, S. A., Mercer-Lynn, K. B., Flora, D. B., & Eastwood, J. D. (2013). Development and Validation of the Multidimensional State Boredom Scale. Assessment, 20(1), 68–85.
2. Westgate, E. C., & Wilson, T. D. (2018). Boring thoughts and bored minds: The MAC model of boredom and cognitive engagement. Psychological Review, 125(5), 689–713.
3. Bench, S., & Lench, H. (2013). On the Function of Boredom. Behavioral Sciences, 3(3), 459–472.
4. Vreys, C., Venderickx, K. en Kieboom, T. (2016). The Strengths, Needs and Vulnerabilities of Gifted Employees. International Journal for Talent Development and Creativity – 4(1), and 4(2).
5. Emans, B., Visscher, E. & Nauta, N. (2017). Heel slim en toch zonder werk. Hoe kan dat? Rapport van het onderzoek naar hoogbegaafde volwassenen zonder werk. Delft: IHBV. Rapport op website IHBV.
6. Britton, A., & Shipley, M. J. (2010). Bored to death? International Journal of Epidemiology, 39(2), 370–371.
7. Persson, R.S. (2009). Intellectually gifted individuals’ career choices and work satisfaction: a descriptive study. Gifted and Talented International, 24(1), 11-24.

(Red.: Kijk hier voor suggesties om de tijd zinvol door te komen.)