De slimme voetballer heeft de toekomst

Is voetbal een dom spel? Eredivisieclub AZ bewijst het tegendeel. Zij leiden spelers op die creatief kunnen denken en snel kunnen schakelen. Niet alleen het lichaam maar ook het brein wordt namelijk getraind – en dat betaalt zich dubbel en dwars uit. Tekst: Karen Jochems

Op het prachtige trainingscomplex van AZ in Wijdewormer heerst een prettige combinatie van bedrijvigheid en rust: de kenmerken van een geoliede organisatie. De club heeft een turbulente periode uit de clubgeschiedenis met goed gevolg afgesloten. In 2010 leidde het wegvallen van de miljoenen van Dirk Scheringa (DSB Bank) namelijk bijna tot een faillissement. AZ moest zichzelf opnieuw uitvinden, met een veel kleiner budget. Een team van lokale sponsoren zorgde voor een gezonde financiële basis. Tegelijk ging de directie op zoek naar een manier om ook de voetbaltoekomst veilig te stellen. Die vonden ze, letterlijk en figuurlijk, in de jeugd.

Spelintelligentie
“Met het nieuwe budget wist de club: we kunnen ons op de transfermarkt niet meten met de traditionele topclubs,” vertelt Paul Brandenburg, sinds 2015 hoofd Jeugdopleiding. “Daarom besloot AZ zich toe te leggen op het opleiden van eigen spelers, passend bij het moderne voetbal. Het speltempo is gestegen, de ruimtes op het veld zijn kleiner geworden en dat betekent dat spelers sneller beslissingen moeten nemen. Dat betekent ook dat een voetballer naast technische vaardigheden over spelintelligentie moet beschikken. Hij moet op het veld razendsnel verschillende scenario’s de revue laten passeren en daaruit de meest geschikte kiezen.” Met die nieuwe speler in het achterhoofd werd een nieuwe visie op de jeugdopleiding ontwikkeld. Daarbij werd ook buiten de voetbalwereld inspiratie opgedaan, variërend van ijshockey tot de opleiding tot straaljagerpiloot. Doel was om te leren hoe je talent het best kunt stimuleren en ontwikkelen. En vooral: hoe het brein werkt en hoe je mensen kunt trainen om sneller de juiste beslissingen te nemen.

Selectie op cognitie
De nieuwe visie van AZ op de jeugdopleiding betekent een kleine revolutie in de conservatieve voetbalwereld. Het begint al met het toelatingsbeleid. Jong talent wordt niet alleen geselecteerd op voetbalvaardigheden maar ook op cognitieve capaciteit. Brandenburg: “We organiseren ieder jaar een voetbalschool in samenwerking met amateurclubs in de regio. Tijdens dit voorselectietraject draaien zo’n honderd talentvolle jonge spelers mee met trainingen en toernooitjes. We doen ook tests om een goede inschatting te kunnen maken van de cognitieve capaciteiten en het leervermogen van de spelers. En we kijken naar de thuissituatie van een kind: steun vanuit het thuisfront is namelijk onontbeerlijk. Zo krijgen we een heel compleet beeld van een speler en kunnen we aan het einde van het jaar goed inschatten wie wel en niet kans van slagen heeft bij de AZ Jeugdopleiding.”

Techniek is niet het allerbelangrijkste selectiecriterium. Sterker nog: Brandenburg legt eerder de focus op cognitie: “Bij AZ zijn we op zoek naar spelers met goede cognitieve capaciteiten omdat dat de basis is van de spelintelligentie die we zoeken. Is een speler minder sterk daarin, dan moet hij ergens anders in uitblinken: technisch talent, bijvoorbeeld, of fysieke kracht. In onze visie is talent namelijk het product van aanleg maal leervermogen maal tijd. Aanleg is aangeboren. Denk aan lichamelijke kenmerken zoals snelle spiervezels maar ook cognitieve capaciteit. Dat zijn gegevens die je als opleider niet of nauwelijks kunt beïnvloeden. Dat kunnen we wel met het leervermogen, door een speler zoveel mogelijk uit te dagen en een topsportcultuur te creëren. Maar een speler moet ook de tijd krijgen om zich te on wikkelen. Daarom selecteren we zo streng aan de poort. We geloven er namelijk niet in om een jonge speler al na een jaar weg te sturen – we geven hem liever een paar jaar de tijd.”

Hoogbegaafde voetballers
Het resultaat van het selectiebeleid van AZ is dat de jeugdopleiding veel jonge spelers telt die een havo- of vwo-opleiding volgen. Relatief veel van hen hebben een of meerdere klassen overgeslagen en zijn hoogbegaafd. Zoals Steven van Engers (10 jaar), die sinds september 2017 in de AZ selectie onder de 12 speelt en daarmee ook op de voetbalopleiding een jaar heeft ‘overgeslagen’. “Steven was als klein jongetje altijd al met ballen bezig en speelt vanaf zijn vijfde in clubverband,” vertelt Rafaëlle van Engers, zijn moeder. “Toen hij zeven was werd een jongen in zijn klas gescout door Ajax. Steven wilde ook gescout worden, hij was immers volgens hem de beste van het schoolplein met voetballen. We hebben hem toen uitgelegd dat hij zich dan veel dingen zou moeten ontzeggen maar dat had hij er wel voor over. Hij heeft keihard gewerkt om zijn droom waar te maken. Het is geweldig dat hem dat is gelukt!” Steven heeft het prima naar zijn zin bij AZ en is vast van plan zijn ambitie te realiseren: “Profvoetballer worden en spelen in de basis bij een eredivisieclub.”

Steven traint vier keer per week tweeënhalf uur met zijn team. Van de negentien jongens hebben er vier een klas overgeslagen en zijn er drie hoogbegaafd. Van Engers: “Dat is opvallend maar het past ook wel bij de opleiding. Ze trainen namelijk niet alleen het lichaam maar doen ook veel aan cognitieontwikkeling. Zo doet Steven twee keer per week een half uur Intelligym. Dat is een systeem dat AZ heeft gezien bij de Israëlische opleiding tot straaljagerpiloot. Het traint de jongens om supersnel beslissingen te nemen en zorgt voor de aanmaak van extra neurologische verbindingen.”

Hoe herken je een intelligente voetballer?
Paul Brandenburg: “We letten op alles: de warming-up, de wedstrijd en hoe de speler zich gedraagt na afloop. Maar de allerbelangrijkste aanwijzing is of een speler gedurende de wedstrijd goed om zich heen kijkt en de bal in de ruimte speelt. Dat is een indicatie van spelinzicht.”

Verandering daagt uit
“Het onderdeel Intelligym is er inderdaad op gericht om nog sneller de juiste beslissingen te nemen,” licht Brandenburg toe. “Het is een spel, maar geen flitsend spel zoals de jongens kennen van PlayStation of Xbox. Er zijn rondjes en driehoekjes die van de ene kant van het veld naar de andere moeten worden gebracht. Onderweg wachten de speler tal van uitdagingen, waarop hij razendsnel moet reageren. Een half uur per keer is ook echt genoeg. Intelligym kent een hoge concentratiefactor en vreet energie!” De praktijk laat zien dat jongens die goed scoren op Intelligym het spel op het veld beter overzien en sneller beslissingen kunnen en durven nemen. In de oudere jeugdelftallen wordt ook met Virtual Reality getraind. Daarbij worden spelsituaties getoond zodat de speler kan leren van zijn acties: wat ging goed en wat kan beter? Tot slot worden spelers van alle leeftijden regelmatig getest op diverse cognitieve vaardigheden. Wie achterblijft qua score krijgt extra begeleiding.

Om de spelintelligentie en techniek verder te bevorderen wordt er onder 16 jaar zonder een vaste speelwijze gespeeld. “We dagen de jongens voortdurend uit door de omgeving en de omstandigheden telkens aan te passen,” vertelt Brandenburg. “Voetballen op verschillende posities, op verschillende ondergronden en in verschillende samenstellingen. Daar leren ze veel van.”

Ondernemend leren
In de visie van AZ is het de club die de mogelijk- heden aandraagt, die uitdaagt en ondersteunt, maar ligt de verantwoordelijkheid om te leren bij de speler. Brandenburg: “We werken volgens het principe van ondernemend leren. Iedere speler moet zelf nadenken: wat wil ik en wat heb ik nodig om dat te bereiken? Dan kunnen wij gericht ondersteunen. Met 170 spelers in de opleiding kosten individuele gesprekken veel tijd. Maar het levert nog veel meer op. De actieve rol die wij van spelers verwachten, vereist een bepaalde mate van intelligentie. We zien ook dat vooral de cognitief sterke jongens overeind blijven tijdens de opleiding.”

Te veel eenheidsworst
Wat Brandenburg betreft, zou het Nederlands onderwijs ook meer volgens deze wijze moeten werken. “Wij zoeken naar creativiteit maar dat wordt op de meeste middelbare scholen niet gestimuleerd. Er wordt geen moeite gedaan om leerlingen uit te leggen waarom ze moeten leren wat ze leren, wat het grotere doel is. Ze moeten leren, worden overhoord en dan is het klaar. Binnen een week is de geleerde kennis weer weg. Als een kind meer in zijn mars heeft, wordthem meer van hetzelfde geboden. Het is eenheidsworst. Er zit geen enkele uitdaging in. Nederland is goed voor de middenmoot maar als je daar bovenuit stijgt, heb je het lastig. Daardoor gaat veel t lent onnodig verloren.”

Het is helder dat AZ het tegenovergestelde biedt: uitdaging, aanmoediging en veel aandacht voor het individu. Brandenburg besluit: “Ik zeg tijdens het selectiegesprek met een nieuwe speler: je wordt niet alleen een betere voetballer maar ook een beter mens. Hoe mooi zou het zijn als alle kinderen van Nederland vanuit deze instelling zouden worden opgeleid!”

Karen Jochems is taalkundige en voetballiefhebber. Zij ontwikkelt redactionele concepten, begeleidt projecten en schrijft.